Sami Özçelik
Artvin
Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından; Tarihi kültürel mirası genç kuşaklara aktarmak ve alternatif turizm çeşitlerinden biri olan İnanç Turizmini geliştirmek amacıyla yurt genelinde başlatılan Restorasyon çalışmalarından biri olan “İşhan Kilisesi Onarımı” devam ediyor.
Uzun zamandır Kültür Turizm İl Müdürü ve Valilik düzeyinde çalışmalar için bir ziyaret yapılmadı. Şu ana kadar yapılan çalışmalar, bundan sonra nelerin kaldığı ve yapılacağı ile ilgili bir açıklama ve haber gazetelerde yer almıyor.
07.09.2012 tarihinde ihale edilen ve 2013 yılı sonunda tamamlanan onarım çalışmaları esnasında ortaya çıkan arkeolojik bulgular doğrultusunda, ilave restorasyona ihtiyaç duyulmuş ve 2014 yılı sonunda çalışmalara başlandı. İşhan Kilisesi için yapılan çalışmalar Gürcistan’dan gelen üst düzey konuklar tarafından yakından takip edilmekte ve ziyaret edilmektedir.
Fotoğraf: Tekin Üstündağ
İŞHAN KİLİSESİ
Kilise, Yusufeli ilçesine bağlı İşhan köyü içerisindedir. Kiliseye Oltu güzergahı üzerinden Artvin-Erzurum bağlantılı Devlet Karayolunun 92. km.sinden kuzey yönüne ayrılan 7 km.lik yol ile gidilmektedir. 951 tarihli el yazmasına göre Kilise; Rahip Khandza’nın (759-861) yeğeni ve öğrencisi Rahip Seba tarafından, Kral Andernese’nin desteği ve maddi katkısı ile yaptırılmıştır. Manastırın yapımına 955 yılında Gürcü Kralı David zamanında başlanmış, 1027 yılında Bagratlı Kralı Magistros tarafından bitirilmiştir. Güneybatıda Meryem Ana Şapeli bulunmaktadır. 35 m. uzunluğunda 20.75 cm. genişliğinde olan yapı, kubbeli bazilikal plan tipindedir
İşhan Manastırı Artvin İli, Yusufeli İlçesi, İşhan Köyü’ndedir. Manastırdan günümüze bir kilise ve bir şapel ulaşmıştır.
Kilisenin adı ilk olarak, 951 tarihli “Grigor Khandza’nın Yaşamı” adlı elyazmasında geçer. Khandza Manastırı’nda Gürcü dilinde yazılmış olan ve halen Kudüs’de saklanan elyazmasında, III. Nerses’in piskoposluğu döneminde (641-661), doğum yeri olan İşhan’da tetrakonchos planlı bir kilise inşa ettirdiği belirtilir. Ancak, kısa süre sonra başlayan Arap akınları sırasında kilise tahrip olur ve terk edilir. Dokuzuncu yüzyılın başında Rahip Saba, Kral Adarnese’nin (ölümü, 826) desteği ve maddi katkısıyla, tahrip olan kilisenin yerinde yeni bir manastır kurar ve manastırın ilk rahibi olur. Kilisenin içindeki ve güney duvarındaki beş ayrı Gürcüce yazıttan, kilisenin 917 yılından başlayarak 1032 yılına kadar değişik dönemlerde onarıldığı anlaşılır. 12.-14. yüzyıllarda ise kilisenin batı, kuzey ve güneyine yeni yapılar eklenir. Çoruh Havzası’ndaki beş piskoposluk merkezinden biri olan manastır 17. yüzyıla kadar kullanılır. 19. yüzyılda Osmanlı-Rus savaşları sırasında, Osmanlı ordusunun kışlası; 19. yüzyılın sonundan 1983 yılına kadar kilisenin batı haç kolu cami olarak kullanılır. 1987 yılında ise manastır TC. Kültür Bakanlığı tarafından tescil edilerek korunması gereken taşınmaz kültür varlıkları arasına alınmıştır.
Manastır Kilisesi, dıştan 35.00×20.70 m. boyutlarında, haç plan tipindedir. Kare planlı orta mekan, herbiri yaklaşık iki metre çapında dört serbest taşıyıcılar üzerinde yükselen kubbe ile örtülüdür. Merkezi mekan dört yönde haç kolları ile genişletilmiştir. Doğu haç kolu yarım daire planlı apsisle
sonlanır. Kilisenin apsisi, kemerlerle birbirine bağlanan sekiz sütunlu düzenlemesiyle kendine has bir özellik gösterir. Apsislerin iki yanındaki mekanlar iki katlıdır. Merdiveni bulunmayan ikinci kattaki odaların inzivaya çekilen keşişler tarafından kullanıldığı tahmin edilir Yapının batı haç kolu, diğer haç kollarına göre yaklaşık üç kat daha uzundur. Kilisenin camiye çevrilmesi sırasında, batı haç kolu ile merkezi mekan arasına bir duvar örülmüş; batı haç kolunun, güney ve batı duvarlarındaki iki kapı kapatılmıştır. Kapatılan kapılardan güneydeki caminin mihrabı; batı haç kolunun kuzeyindeki ek mekan ise son cemaat yeri olarak kullanılmıştır.
Kilisenin içi 966 yılında duvar resimleri ile bezenmiştir. Günümüzde sadece kubbe ve güney haç kolundaki resimler kalmıştır. Kubbenin ortasında, “Haçın Göğe Yükselişi” sahnesi yer alır. Mecevherlerle bezenmiş olan haç dört melek tarafından taşınır. Kubbe eteğinde, dört yönde birer kez tekrarlanan Tevrat’taki “Zekeriya’nın Rüyası” sahnesi, dört kanatlı atın koşulduğu iki tekerlekli araba ve üzerinde ayaktaki sürücüsü ile tasvir edilmiştir. Her arabanın üzerinde bulunan, tek satırlık Gürcüce yazıtlarda, “ilk arabaya siyah atlar koşulmuştu”; “batı tarafa beyaz atlar koşulmuştu”; “ve güneydeki arabaya kestane rengi atlar koşulmuştu”; “ve doğuda alaca” ifadeleri yer alır. Kubbe kasnağında pencere aralarındaki onaltı kemer içinde ayakta duran birer peygamber; peygamberlerin üzerindeki onaltı yuvarlak niş içinde ellerinde asa tutan birer melek ve pencere kemerleri içinde ellerinde rulo tutan birer asker aziz resmedilmiştir. Kuzey, güney ve batı haç kollarında, duvarlarda ve pencerelerin kemerleri içinde bulunan fresko kalıntıları, tanımlanamayacak haldedir. Kuzey haç kolundaki pencere kemerinde, madalyon içinde tasvir edilen ve elinde kilise modeli tutan kadın portresi, başındaki taç ve üzerindeki mavi elbise ile soylu biri olabilir. Kilisenin düzgün kesme taşlardan örülen dış duvarları, kör kemer dizileri ve aralarındaki derin nişlerle hareketlendirilmiştir. Cephelerde kemer dizileri ile oluşturulan düzenleme, kubbe kasnağında da tekrarlanmış; kemer içlerinde dikdörtgen ve yuvarlak pencereler açılmıştır. Kubbenin konik çatısı, Haho manastır kilisesinde olduğu gibi koyu kırmızı ve gri renklerde, parlak sırlı kiremitlerle kaplanmıştır.
Kilisede, bezeme amacıyla toplam 22 değişik geometrik ve bitkisel motif kullanılmıştır. Bezemeler sütun başlık ve kaidelerinde, pencere kemerlerinin yüzeylerinde, kasnak ve çatı silmelerinde belli bir programa bağlı kalmaksızın tekrarlanır. Kilisenin batı haç kolu güney duvarındaki pencerenin altında “Aslan ile Ejderin Mücadelesi”ni gösteren bir kabartma bulunur.
Kilisenin güneybatısındaki şapelin kapısı üzerindeki Gürcüce bir yazıta göre, şapel, Kral I. Gurgen (ölümü 1008) tarafından 1006 yılında yaptırılmış ve Meryem’e ithaf edilmiştir. Dıştan 10.30×5.70 m. boyutundaki şapel, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı ve tek neflidir. Doğuda, yarım yuvarlak bir apsisle sonlanan mekanın örtüsü beşik tonozdur. Apsiste ve batı duvarında birer pencere bulunur.
Şapelde giriş ve pencere açıklıklarını çevreleyen kemerler, bitkisel ve geometrik motiflerle bezelidir. Geometrik motifler arasında, gerçek ve masalsı hayvan tasvirlerine yer verilmiştir. Şapelin içinin duvar resimleriyle kaplı olduğu düşünülse de; günümüze sadece apsis yarım kubbesindeki resim gelebilmiştir. Freskoda, “Tahtta Oturan İsa” sahnesi ve onun altında üç figüre ait kalıntılar görülür.
